Παλαιοχριστιανική βασιλική στη θέση Άγιος Μάρκος της αρχαίας Ελεύθερνας

Η Ελεύθερνα ήταν μία από τις σημαντικότερες πρωτεύουσες της Κρήτης. Συστηματικές ανασκαφές που πραγματοποιούνται από το 1985 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης με Διευθυντή τον Καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη στη δυτική και ανατολική κλιτύ του λόφου της Ελεύθερνας, έχουν φέρει στο φως σπουδαία αρχαιολογικά λείψανα και χιλιάδες ευρήματα, που αποτελούν τους αδιάψευστους μάρτυρες της ιστορίας της αρχαίας πολιτείας με ιστορία 4.500 χρόνων (3η χιλιετία π.Χ.-14ος αι. π.Χ.), όταν την κατέστρεψαν οι Βενετοί για να τιθασεύσουν τους επαναστάτες κατοίκους της. Η αρχαία πόλη αναπτύσσεται στις ΒΔ υπώρειες της Ίδης (Ψηλορείτη), σε ύψος 380 μέτρων, 25 χιλιόμετρα ΝΑ της πόλης του Ρεθύμνου. Οι κύριοι πυρήνες της βρίσκονται σε δύο υψώματα, τον λόφο του Πρινέ (Αρχαία Ελεύθερνα) και στο πλάτωμα του σημερινού χωριού Ελεύθερνα.

Στην ανατολική πλευρά του λόφου της Αρχαίας Ελεύθερνας ανασκάπτεται η ελληνιστική, ρωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή πόλη. Εκεί έχουν εντοπιστεί τρεις βασιλικές: του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, της Αγίας Ειρήνης του Θεού, και η λεγόμενη βασιλική του Αγίου Μάρκου, που ερευνάται συστηματικά από το 2018. Η εκκλησία έχει πιθανότατα θεμελιωθεί πάνω σε παλαιότερο κτίσμα και στους τοίχους της έχουν επαναχρησιμοποιηθεί αρχιτεκτονικά μέλη, επιγραφές και γλυπτά από τα κτίσματα πρωιμότερων φάσεων της πόλης. Η βασιλική της Αγίας Ειρήνης είναι η μεγαλύτερη έως σήμερα ανασκαμμένη βασιλική της Ελεύθερνας, που αποτελούσε μάλλον και τον ‘μητροπολιτικό’ ναό της. Διακρίνονται μάλλον τρεις φάσεις της, οι δύο από τις οποίες χρονολογούνται ανάμεσα στον 5ο και 7ο αι. μ.Χ.

Η δεύτερη βασιλική ανασκάπτεται μαζί με τα προσκτίσματά της τα τελευταία πέντε έτη. Χρονολογείται με τα σημερινά δεδομένα γύρω στα 530 μ.Χ. Πρόκειται για μια τρίκλιτη βασιλική με δύο παρανάρθηκες, βόρεια και νότια, που την κάνουν να μοιάζει πεντάκλιτη. Στα νότια ανασκάπτονται κτίσματα ενός εργαστηριακού χώρου, πιθανότατα ελαιοτριβείου, ενώ στα βόρεια έχει ανασκαφθεί ένα τετράγωνο αίθριο. Δυτικά και βορειοδυτικά του νάρθηκά της έχουν έρθει στο φως δεξαμενές νερού και προσκτίσματα, ενώ κατά τα έτη 2023 και 2024 εντοπίστηκε πλακόστρωτη οδός που οδηγούσε από Δ στα Α προς τη βόρεια πρόσβαση της βασιλικής.

Η εντατική έρευνά της κατέστησε σαφές ότι πρόκειται για τη σημαντικότερη βασιλική της ανατολικής και κεντρικής Μεσογείου και ένα σπάνιο δείγμα ‘ιουστινιάνειας’ αρχιτεκτονικής και γλυπτικής: πάνω από 30 ανάγλυφα και αμφίγλυφα θωράκια με εξαιρετικές παραστάσεις, αλλά και αρκετοί κοσμήτες, δεκάδες δίζωνα κιονόκρανα με αετούς και βουκράνια, πεσσόκρανα, διαχωριστικά δίλοβων ή τρίλοβων παραθύρων σώζονται σε καλή κατάσταση και συντηρούνται τα τελευταία δύο έτη μαζί με τα παραπέτα της κλίμακας και το ημικυκλικό στηθαίο του άμβωνά της.

Τα παραπάνω καθιστούν αναγκαία την αναστύλωση του μνημείου σε ικανό ύψος και μία από τις πιο προκλητικές αναστυλωτικές εργασίες του είδους αυτών των μνημείων. Οι σχετικές μελέτες εγκρίθηκαν το 2024 από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Με το πέρας των εργασιών το μνημείο μαζί με το κέλυφος προστασίας του θα αποτελέσει σημαντικό πόλο έλξης θρησκευτικού τουρισμού, αφού θα καταστεί μοναδικό επισκέψιμο μνημείο μέσα στο εξαιρετικό φυσικού κάλλους τοπίο.

Θα είναι ένα μνημείο-προορισμός για τους χιλιάδες επισκέπτες της χώρας μας, της Κρήτης και της Ελεύθερνας, η οποία πέραν της “ομηρικής” νεκρόπολης και του Μουσείου της θα αποκτήσει και τη γειτονιά με τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Με αυτή τη μοναδική τριλογία της διαχρονίας του πολιτισμού, το νησί δεν θα πατά μόνο στο μινωικό παρελθόν του, αλλά θα παρουσιάζει τη συμβολή του στη δημιουργία του ελληνικού και του χριστιανικού πολιτισμού από τον 10ο προχριστιανικό αιώνα έως και τα βυζαντινά χρόνια.

ΔΩΡΕΑ ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ

• Ανασκαφική έρευνα, συντήρηση αρχιτεκτονικών καταλοίπων, μελέτες αποκατάστασης και ανάδειξης.

Πηγή εικόνων: αρχείο Καθ. Ν.Χ. Σταμπολίδη